O último Celso Emilio, por Manuel López Foxo

Nas páxinas de Terra e Tempo acóllese este interesante artigo de Manuel López Foxo.

Todas e todos nós levamos na nosa memoria máis viva moitos versos de Celso Emilio Ferreiro. Como dicía Eugénio de Andrade a propósito da lectura que el fixo da poesía portuguesa ao longo de toda a súa vida, “ás veces é só um verso, outras é todo o poema”. Ás veces son uns versos. Quen non leu en Viaxe ao país dos ananos ou non escoitou na voz de Suso Vaamonde?: Nunca virá de fóra / remedio ou esperanza. / Si o noso povo morre / quedámonos sin patria… Quen entre nós non lembra aqueles versos que din: Común temos a patria, / común a loita, ambos. / A miña man che dou, / coma un irmán che falo. Ou quen non recitou mil veces “Deitado frente ao mar…”?: Lingua proletaria do meu pobo, / eu fáloa porque si, porque me gosta, / porque me peta e quero e dáme a gaña… Outras veces o poema quedou todo el na nosa memoria: O teito é de pedra. / De pedra son os muros / e as tebras. / De pedra o chan / e as reixas. / as portas, / as cadeas, / o aire, / as fenestras, / as olladas, / son de pedra. / Os corazóns dos homes / que ao lonxe espreitan, / feitos están / tamén / de pedra. / E eu, morrendo / nesta longa noite / de pedra.

Mais hai un Celso Emilio, igual que hai un Manuel María, que ficou asolagado polas augas caudalosas da literatura que elevou a estes dous poetas a mestres da denominada poesía social-realista. Libros como Onde o mundo se chama Celanova, de Celso Emilio Ferreiro, ou Poemas ó outono, de Manuel María, están a reclamar aínda hoxe un capítulo singular dentro dos traballos relativos á poesía galega contemporánea, fundamentalmente porque ambos poemarios preludian o cambio de rumbo que houbo na poética galega dos setenta. Nunca puidemos comprender como nos estudos da literatura galega se ignorou durante moito tempo a existencia e a importancia dos Poemas ó outono, escritos en 1976 e publicados ao ano seguinte no medio do máis absoluto silencio da crítica. Foi só ultimamente cando este libro de Manuel María empezou a ser considerado por críticos e estudosos da nosa poesía como Luciano Rodríguez, Teresa Seara ou Méndez Ferrín e a ser valorado como un precedente da renovación que veu despois. E algo moi semellante sucedeu co libro de poesía que Celso Emilio Ferreiro publicou en 1975. Nin naquel momento nin nos anos inmediatamente posteriores, cando aparecen as voces poéticas dos oitenta, se fai mención ao verbo renovador deste poemario de Celso Emilio, no que agroman xa algúns dos temas que van predominar na expresión dos máis importantes poetas desa nova xeración. Non deixa de ser sorprendente que esta obra non tivera unha segunda edición até 16 anos despois, nin sequera levando o Premio da Crítica de Poesía Galega en 1976. É de xustiza citar aquí o nome de Xosé María Álvarez Cáccamo, porque foi el talvez o primeiro en reivindicar a importancia de Onde o mundo se chama Celanova, aínda que Méndez Ferrín en 1984, nas páxinas De Pondal a Novoneyra, xa fala de que o poeta, con algúns dos poemas deste libro, acada un “dos intres estelares da súa historia literaria”. Recordemos, por exemplo, os versos de “Alma da terra”, escritos en Caracas en 1971:

Lonxana Celanova vinculeira,
torre ebúrnea da miña mocedade,
cando te lembro sai da súa toqueira
coma un furón de soños, a saudade.

Unha chuvia monótona e tristeira
cai decote na miña intimidade,
e sinto que unha sombra silandeira
coma un solpor o meu esprito invade.

Quero voltar a ti, nai garimosa,
colo natal, arxila rumorosa,
pra acalar esta angustia que me berra

dende o fondo da noite estrelecida,
pedindo amor, pregando fe de vida,
pra ser eternamente alma da terra.

Efectivamente, nese libro está a evocación nostálxica do territorio da nenez, “a patria lonxana” cun “perfil de mañán ensimesmada nun ceo de mazás i amoras verdes”, o desexo de recuperar o sosego da terra, a vivencia amorosa, en definitiva, a viaxe cara a dentro, esa navegación espiritual na que o poeta “quixera bogar pra sempre corazón adentro”, temas todos eles cos que posteriormente vai dialogar o discurso poético da xeración dos 80. Non é, desde logo, nada irrelevante que o poeta, na madurez da súa vida e en plena eclosión da actividade política, publique este poemario de carácter autobiográfico e intimista e incluso integre entre as súas páxinas textos líricos que xa viran a luz en O soño sulagado, Longa noite de pedra e Terra de ningures. Estamos ante unha obra de regreso ás raíces e de refuxio íntimo tras unha longa vida de combates políticos, ideolóxicos, sociais, persoais e mesmo de enfrontamento coas súas propias contradicións como cidadán galego e galeguista. Por iso Celso Emilio rescata, por exemplo, un poema como “Nai”, que aparecía en 1955 no seu primeiro libro en galego, un poema certamente soberbio e que remata con dous versos que estremecen o corazón máis frío:

Eu non choro por ti, pois sei que mouras
onde a fonte do tempo, alá no fondo
de todos os camiños.

Choro por min un pranto inconsolábel,
que me quedei sin ti, meu limpo espello,
coma un arbre na noite, soio e núo,
fendido polo cerne, coas reigames
sin os doces segredos das violedas.

Choro por min, por estas maus de cinza
que outrora foron pombas,
cando o meu corazón era un paxaro
e ti pasabas sempre atafegada
nun andar de formiga labourando.

Tecían as labercas os abrentes
i eu era un vagalume, unha estreliña
ateigada de luz polos camiños.
Dios estaba con nós.

Agora vou senlleiro,
orfo de beixos tépedos sin mácula.
Choro por min que xa non teño colo,
para pousarme nil coma nun niño,
miña nai imposíbel, viva e morta
no cristal dos meus ollos.

Tamén nesta obra, construída sobre o territorio da emoción, o amor ocupa, así mesmo, un lugar destacadísimo. En realidade esta última parte do libro, que comprende quince poemas, fora inicialmente concibida polo autor como un poemario todo el de poesía amorosa. Sen temor a equivocarnos podemos dicir que Celso Emilio Ferreiro entréganos aquí algúns dos máis fermosos versos de amor da nosa literatura, datados en Caracas en 1972 e dedicados, como non, a Moraima:

Cando quero vivir digo Moraima.
Digo Moraima cando semento a espranza.
Digo Moraima e ponse azul a alba.
Cando quero soñar digo Moraima.
Digo Moraima cando a noite é pechada.
Digo Moraima e ponse a luz en marcha.
Cando quero chorar digo Moraima.
Digo Moraima cando a angustia me abafa.
Digo Moraima e ponse a mar en calma.
Cando quero surrir digo Moraima.
Digo Moraima cando a mañá é crara.
Digo Moraima e ponse a tarde mansa.
Cando quero morrer non digo nada.
E mátame o silencio de non dicir Moraima.

O último Celso Emilio poeta é tamén o Celso Emilio que vai vivir a súa ruptura coa UPG ao seu regreso de Venezuela. Agardamos que o novo libro de Ramón Nicolás, que aínda non puidemos ler, (Onde o mundo se chama Celso Emilio Ferreiro), peche definitivamente este tema. Seguramente o compromiso que Celso Emilio Ferreiro mantivo co nacionalismo galego entre 1964 e 1974 encaixaba perfectamente cunha UPG aínda en constante e progresiva evolución e clarificación interna. Seguramente tamén a súa práctica como militante activo da UPG foi máis aló do seu pensamento, radicalmente galeguista, mais non suficientemente enraizado dunha forma firme nas ideas do nacionalismo, como o demostrou posteriormente a súa evolución política. Por outra parte, seguramente Celso Emilio foi un home de conviccións políticas moi fondas, pero moi simples: a defensa de Galiza, da liberdade e da xustiza social. De calquera xeito creo que debemos valorar que a pesar da súa relación co PCE a comezos dos anos sesenta e a pesar de ser chamado a París con Alexandre Cribeiro e Fernando Alonso Amat para participar en diversas reunións con Enrique Líster e Santiago Álvarez co fin de abordar a posibilidade dun futuro PCG, ao final Celso Emilio decántase por participar na fundación da UPG en xullo de 1964 e por militar no nacionalismo galego unha etapa moi importante da súa vida, dedicando a este compromiso partidario soños e esforzos persoais e asumindo riscos que non todos naquel tempo e na clandestinidade estaban dispostos a asumir. É un acto de xustiza con Celso Emilio recoñecer esa súa entrega ao nacionalismo galego. Non podemos esquecer, por exemplo, o seu inxente labor en Venezuela, onde exerce a Secretaría de Relacións Exteriores da UPG e onde elabora varios números do “Terra e Tempo”, carteis, pegatinas ou un importante documento para espallar e defender as ideas do galeguismo político no seo da colectividade galega de Caracas, un breve ensaio que remata cun “Viva Galicia Ceibe” e no que Celso Emilio escribe que “Galicia é un pobo que ten dereito a rexer os seus propios destiños dentro da comunidade multinacional da Península Ibérica” ou que “a nosa terra é unha nación sometida, asoballada, negada, e que como tal ten un absoluto dereito á súa autodeterminación, como todas as nacións do mundo”. Ese era o pensamento de Celso Emilio en 1967, e a comezos dos setenta, aínda que logo acabara distanciándose do nacionalismo nos anos finais da súa vida, deixando incluso a súa militancia no PSG en 1978 para afiliarse formalmente ao PSOE na agrupación de Vigo en xuño de 1979, tres meses antes da súa morte.

Nós pensamos, non obstante, que non sería correcto valorarmos a obra literaria de Celso Emilio Ferreiro pola súa evolución ideolóxica na etapa final da súa vida, igual que non sería xusto que a súa breve militancia no PSOE eclipsase todo o que hai de luminosidade na biografía política de quen nos seus anos mozos creou con Xosé Velo a Mocedade Galeguista de Celanova e mesmo foi secretario de Organización da Federación de Mocedades Galeguistas, do activista revolucionario que defendía a necesidade dunha organización nacionalista estendida por todo o territorio galego e que soñou durante moito tempo con inzar de pintadas todas as estradas do país co slogan “Galicia ceibe e socialista-UPG”, do home que ao longo de toda a súa vida quixo “acougar nunha terra” e andou “a buscar unha patria, senlleira e ceibe”, do poeta galego que escribiu seguramente os mellores versos da nosa literatura sobre Alexandre Bóveda e que aínda no tempo da transición nos deixou unha súa imaxe de militante pexego, proclamando, puño el alto, a liberdade de Galiza. É innegábel que hai un Celso Emilio Ferreiro que puxo o seu canto e o seu compromiso como cidadán ao servizo da patria que soñamos. Claro que a todos e todas nós nos gustaría que a súa fidelidade ao país tivera tamén a súa plasmación na acción política do nacionalismo neses seus últimos anos, igual que nos gustaría que fose un poeta nacionalista, na liña dun Ramón Cabanillas ou dun Manuel María. Mais Celso Emilio Ferreiro non foi nin Cabanillas nin Manuel María, foi el, coas súas frustracións, coas súas contradicións ideolóxicas, coa verdade da súa palabra, coas súas luces e coas súas sombras, e así o temos que ler, como un poeta que amou fondamente a súa terra e que se mergullou nos problemas da humanidade e do seu tempo, sabendo nós, ademais, que non por ser un poeta de expresión rotundamente nacionalista a súa obra alcanzaría unha maior calidade literaria. Celso Emilio foi un grandísimo poeta galego e ninguén pode negarlle o lugar que en xustiza lle corresponde na literatura galega, por moitas renuncias que el tivera nos anos setenta a respecto da defensa política do seu país desde unha posición nacionalista.

Para descubrirmos a verdadeira dimensión poética de Celso Emilio cómpre que nos liberemos dunha vez por todas dos prexuízos sobre a poesía social e que fagamos, por outra parte, un triplo esforzo intelectual: ver a súa obra no seu conxunto (desde O soño sulagado a Onde o mundo se chama Celanova); valorar o forte impacto literario e social de Longa noite de pedra e, finalmente, analizar todo o seu corpus poético á marxe do compromiso político que tivo o escritor coa esquerda española nos derradeiros anos da súa vida, unha etapa, por certo, absolutamente estéril desde un punto de vista creativo. Celso Emilio Ferreiro foi un poeta extraordinario, como o é Álvaro Cunqueiro cando escribe Dona do corpo delgado ou Herba aquí e acolá ou como o é Manuel Cuña Novás con Fabulario novo. Só abonda con ler un poema como “Eiquí será”, que o poeta incorporou tamén ao libro Onde o mundo se chama Celanova, despois de aparecer en Longa noite de pedra, para sabermos que estamos ante un altísimo poeta:

Quero morrer eiquí (cando me chegue
a hora da viaxe que me agarda).
Equí, niste silencio
de pombas arruladas,
niste vento que dorme nos piñeiros
un profundo soño de arelanzas.
Quero morrer eiquí cos ollos postos
no fumigar das tellas, na borralla
do tempo, frente a frente
de min, aberta a ialma
aos latexos das horas, nunha tarde
ateigada de arpas.
Van e veñen as nubes viaxeiras,
as anduriñas pasan.
O pandeiro da chuvia
repinica unha maina
melodía de outono
que no roncón do río se acompasa.
Quero morrer eiquí.
Ser sementado
nesta miña bisbarra.
Finar eiquí o meu cansancio acedo,
pousar eiquí pra sempre as miñas azas.